Een ware leider maakt in crisistijd vuile handen
Kiezen tussen een veilige app en privacy? Tussen economische belangen en het klimaat? Een echte leider weet dat in crisistijd geen 'goede’ beslissingen bestaan, schrijft Muel Kaptein, hoogleraar ethiek aan de Erasmus Universiteit.
In crisistijd wordt veel van leiders verwacht, zowel in de politiek, bij de overheid als bij bedrijven. Wij willen dat zij hun verantwoordelijkheid nemen, besluiten nemen en dilemma’s beslechten. De bereidheid vuile handen te maken is dan de belangrijkste eigenschap waarover leiders moeten beschikken.
Kenmerkend voor een crisissituatie zijn akelige dilemma’s die het vereisen vuile handen te maken. Hierbij botsen fundamentele waarden en principes met elkaar. Als er een nijpende schaarste is, als er nood is en als het voortbestaan op het spel staat, dan botst gezondheid met privacy, economie met ecologie en werkgelegenheid met continuïteit. Zoals wanneer directies van zorginstellingen moeten kiezen tussen zorg voor patiënten en gezondheid van het personeel, winkeliers moeten kiezen tussen betalen van de afgesproken huur en het ontslaan van medewerkers, en het kabinet ten aanzien van de corona-app moet kiezen tussen volksgezondheid en privacy van burgers.
Het vuilehandenconcept komt uit de politicologie, om een rechtvaardiging te vinden voor het schenden van morele principes door politici in oorlogstijd. Het blijkt dat het onder bepaalde omstandigheden acceptabel en zelfs prijzenswaardig is als bijvoorbeeld wordt samengewerkt met de vijand om onderduikers te redden of als onschuldige burgers worden gedood om een oorlog te winnen.
Dilemma’s waarbij geen enkel besluit goed is
Het vuilehandenconcept is een welkome hulp in crisistijd. Het laat zien dat zich allerlei dilemma’s voordoen waarbij geen enkel besluit goed is. Principes en rechten worden per definitie geschonden en betrokkenen wordt pijn gedaan. Klanten of burgers worden in de steek gelaten, medewerkers worden ontslagen, over bedrijven wordt een faillissement uitgesproken.
Het voordeel van het denken in vuile handen is dat dit leiders niet afschrikt om pijnlijke beslissingen te nemen. Het opent juist de deur daartoe, omdat dergelijke beslissingen nu eenmaal moeten worden genomen. Vuile handen maken is iemand niet kwalijk te nemen, het is juist prijzenswaardig. Daarom is men immers leider.
Ware leiders zijn in deze crisistijd bereid pijnlijke beslissingen te nemen en te motiveren. Zoals Frans van Houten, bestuursvoorzitter van Philips, die in het televisieprogramma ‘Op1’ helder uitleg gaf over de pijnlijke keuzes die het bedrijf moet maken als het aanbod van beademingsapparatuur kleiner is dan de vraag. Want dan moet Philips bepalen in welke landen coronapatiënten wel beademd kunnen worden en waar niet.
Besluitvorming gaat gepaard met onzekerheid, twijfel, strijd
Zo naar leiders kijken geeft een nieuw perspectief op hun besluitvormingsproces. Vuilehandenvraagstukken zijn complex, nieuw en verstrekkend. Daarom gaat de besluitvorming gepaard met onzekerheid, twijfel, strijd, emoties, schaamte en pijn. Niet omdat er kwade wil is, maar juist omdat men het goede wil doen. Het vreet aan je, het is hartverscheurend. Je hebt er slapeloze nachten van, zoals Van Houten innemend vertelde.
Natuurlijk maken ware leiders geen misbruik van het vuilehandenconcept. Vuile handen mogen niet worden gemaakt ten faveure van de eigen macht, ook al dacht Machiavelli daar anders over. Evenmin moet het een wedstrijdje vuile handen maken worden, en het is ook al geen teken van leiderschap als iemand al fluitend vuile handen maakt. Ware leiders delen juist hun dilemma’s, tonen hun twijfels en laten de pijn in hun hart blijken.
Vuile handen kunnen maken past bij leiderschap en daarom moeten wij in deze crisis niet het onmogelijke van leiders vragen, door te eisen dat ze iedereen tevreden houden. Integendeel, wij moeten juist verwachten dat leiders dilemma’s beslechten, omdat alleen zo de crisis kan worden bestreden.
Lees ook:
Filosofen over de corona-app: begrijpt de overheid privacy wel?
Een app die registreert wie met wie in contact is geweest – is het nieuwe wapen van minister De Jong tegen het coronavirus een reden tot zorg? Filosofen wijzen op de gevaren en de mogelijkheden van zo’n app: ‘anonimisering heeft weinig met privacy te maken’.
Het draagvlak in crisistijd doet premier Rutte bijna zweven (maar hij kan ook hard vallen)
In tijden van crisis stijgt het vertrouwen in regeringsleiders. Premier Mark Rutte heeft ongekend brede steun voor zijn beleid.