Is de ‘Rooney Rule’ een recept tegen racisme in het voetbal?

Een paar maanden voordat Excelsior-speler Ahmad Mendes Moreira in een wedstrijd tegen FC Den Bosch racistisch werd bejegend vanaf de tribunes, had voetbalbond KNVB al een werkgroep ingesteld met één opdracht: de bond „diverser en inclusiever” maken. Ofwel: de leiding en coaches van de voetbalbond moesten een betere afspiegeling worden van de KNVB-leden.

De cijfers, samen met de maatschappelijke verontwaardiging na het uitjouwen van Mendes Moreira, vertellen waarom de KNVB-directie die wens heeft. Er zijn vijftien jongere versies van het Nederlands voetbalelftal – de vertegenwoordigende teams van de KNVB. Veertig tot 50 procent van de potentiële Oranjespelers (mannen en vrouwen) heeft een migratieachtergrond. Nul procent van de begeleiders, trainers en coaches heeft zo’n achtergrond. Het zijn vrijwel zonder uitzondering witte mannen en enkele vrouwen, die net als hun ouders en grootouders uit Nederland komen, net als bijna het volledige KNVB-bestuur.

„Dat is een groot gat”, zei Humberto Tan vorige maand in het televisieprogramma Op1. De cijfers werden voor het laatst geïnventariseerd in 2016, maar de situatie is niet veranderd, afgaand op de website Ons Oranje. Tan kwam met de cijfers omdat hij deze zomer is benoemd tot voorzitter van een commissie die de KNVB en het kabinet moet helpen om racisme in het voetbal te bestrijden. Een maatregel waar de commissie volgens Tan aan denkt: de Rooney Rule. Die zou de KNVB en mogelijk ook voetbalclubs verplichten om bij een vacature met ten minste één sollicitant te praten die een niet-westerse migratieachtergrond heeft. De regel, vernoemd naar Dan Rooney, voormalig eigenaar van American football-team Pittsburgh Steelers, wordt al sinds 2003 toegepast in het American football in de Verenigde Staten en sinds kort in de lagere voetbaldivisies in Engeland. Een gegarandeerd succes is het niet. Drie lessen voor een succesvolle invoering.

1 Straffen is noodzakelijk

Een persoonlijke boete van 200.000 dollar (170.000 euro). Die kreeg Matt Millen, eigenaar van American football-team Detroit Lions, toen hij Steve Mariucci in 2003 aanstelde als coach. De eigenaar had verzuimd een coach afkomstig uit een etnische minderheid uit te nodigen voor een sollicitatiegesprek. Daarmee overtrad zijn club als eerste de Rooney Rule.

Clubs waren toen net akkoord gegaan met die regel. De organisatie van de National Football League (NFL) wilde duidelijk maken dat de Rooney Rule streng gehandhaafd zou worden en waarschuwde meteen: de volgende die de regel overtreedt kan een boete van 500.000 dollar (425.000 euro) tegemoet zien. Zover kwam het nooit.

Voor invoering van de Rooney Rule was ongeveer 5 procent van de hoofdcoaches in de NFL afkomstig uit een etnische minderheid. In 2006, drie jaar na de invoering, was dat aantal gestegen tot iets meer dan 20 procent. Een op het oog groot succes, dat tot 2011 aanhield. Daarna zette de daling in. De Amerikaanse televisiezender ESPN meldde in 2017 dat het aandeel was gezakt tot 14 procent.

Het Amerikaanse instituut voor diversiteit en ethiek in sport rapporteert jaarlijks hoeveel mensen van kleur hoofdcoach zijn in verschillende sporten. Zij kijken dus naar huidskleur en niet naar het land van afkomst. Van de NFL-coaches heeft dit seizoen 12,5 procent een donkere huidskleur, tegen 70 procent van de spelers. Het zijn cijfers die vergelijkbaar zijn met die van vóór de invoering van de Rooney Rule.

„Er is duidelijk sprake van stagnatie na het aanvankelijke succes van de Rooney-regel”, zegt Jacco van Sterkenburg, onderzoeker naar racisme in de sport aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en gastonderzoeker bij het Mulier Instituut. Een oorzaak kan volgens hem zijn dat de NFL minder streng optreedt bij clubs die de regel proberen te omzeilen.

NFL-team Oakland Raiders nam in 2018 coach Jon Gruden aan. Tijdens zijn perspresentatie zei de clubeigenaar dat hij Gruden al jaren wilde aantrekken. De Raiders hadden wel twee coaches gesproken uit een etnische minderheid, maar het was duidelijk dat zij geen serieuze kans maakten. Desondanks waren die twee gesprekken goed genoeg voor de NFL: de regel gaat nu eenmaal alleen over het voeren van een sollicitatiegesprek. Dus kwam er geen straf.

Van Sterkenburg: „Hier zie je twee gevaren: ten eerste heb je duidelijke sancties nodig voor clubs die de regel niet serieus nemen. Daarnaast moet het niet te makkelijk zijn om de regels te omzeilen door voor de vorm een sollicitatiegesprek te voeren. Dan werkt de regel eerder extra discriminerend. Het is belangrijk om met clubs in gesprek te gaan die zich niet aan de regels houden. Waarom lukt het ze niet? Waarom zitten ze vast in oude patronen?”

Ook in het Engelse voetbal is de ervaring dat straffen belangrijk kunnen zijn. Sinds 2018 geldt in de lagere Engelse voetbalklassen (Championship, First Division, Second Division) de zogenoemde ‘Voluntary Recruitment Code’ – een soort afgezwakte versie van de Rooney Rule. Ook hier is het de bedoeling om de gewoonte van voetbalclubs te doorbreken om een bekende coach uit de eigen kennissenkring aan te nemen – een cultuur waardoor mensen met een migratieachtergrond vaak niet in beeld komen. Maar de code kent geen sancties, ook omdat dit juridisch gezien ingewikkelder is dan in de VS.

Lees ook één van de weinige donkere voetbalbestuurders in Europa

In het pas verschenen boek Race, Ethnicity and Racism in Sports Coaching, onder meer geschreven door Van Sterkenburg, wijzen onderzoekers op het ontbreken van straffen als een belangrijke reden waarom veel clubs de regels niet serieus nemen. Alleen al in de testperiode hielden Engelse clubs bij vijf van de acht vacatures zich niet aan de geest van de regel.

Birmingham City nam twee keer een coach aan zonder gesprek met een kandidaat met een migratieachtergrond. Toch vond de club dat het zich formeel aan de overeenkomst had gehouden. De code geldt namelijk alleen als clubs een volledige sollicitatieprocedure optuigen - Birmingham City wees zonder zo’n procedure een coach aan.

2 Kijk niet alleen naar de top

Assistent-coaches hebben in de NFL twee keer zoveel kans op een promotie tot hoofdcoach als ze een witte huidskleur hebben dan als ze zwart zijn. Dit concludeerden onderzoekers van de Amerikaanse universiteiten Georgetown, George Washington, Emory and Iowa State in 2016. Speelden de behaalde resultaten een rol? Kwam het door hun cv? Hun ervaring als coach? Leeftijd? Of ze bij een succesvol team of juist een zwak team werkten? De onderzoekers gingen al die vragen na. Het antwoord was steeds negatief.

De universiteiten analyseerden de volledige carrières van ruim 1.200 NFL-coaches tussen 1985 en 2012. Het feit dat de coaches wit zijn, bleek meestal de enige aanwijsbare reden dat ze eerder promotie kregen. Het onderzoek leert een les voor de invoering van de Rooney Rule. Want juist de assistent-coaches vallen niet onder de regel. Dus als op lager coachingsniveau de verschillen al zo enorm zijn, dan zit de oneerlijkheid al in het systeem nog voordat de regel van kracht is. De onderzoekers trokken daarom een duidelijke conclusie: focussen op de top brengt niet veel verandering.

3 Cijfers vertellen niet het hele verhaal

Tony Dungy was in 2007 de eerste NFL-coach met een zwarte huidskleur die de Super Bowl won, de prestigieuze jaarlijkse finale. Zijn naam is belangrijk in het Amerikaanse debat over de Rooney Rule. Het is namelijk Tony Dungy die in zijn eentje grotendeels verantwoordelijk is voor het ‘succes’ van de regel.

Sinds de regel in 2003 werd ingevoerd waren Dungy en zijn staf verantwoordelijk voor bijna 40 procent van het aantal aangestelde hoofdcoaches met een minderheidsachtergrond, berekende ESPN. Dat de regel in de eerste jaren zo goed werkte, lijkt dus voor een groot deel door één man te komen – en niet vanwege een mentaliteitsverandering in de competitie.

Ook anders cijfers wijzen daarop. Dungy was namelijk zo ongeveer de enige coach die trainers met een minderheidsachtergrond een kans gaf op de meest prestigieuze coachingsposities. In de NFL staan de coaches van de aanvallende spelers en de quarterbacks het hoogst in de pikorde. Bijna alle hoofdcoaches zijn ooit coach op die posities geweest.

Als de Rooney Rule al succes had bij de aanstelling van coaches met een minderheidsachtergrond, dan kregen zij vooral de minder prestigieuze posities met slechte doorgroeimogelijkheden. Dertien jaar na invoering van de regel waren tachtig van de 85 aanvallende- en quarterbackcoaches wit – precies de groep die kans maakt op promotie tot hoofdcoach.

De Rooney Rule heeft bewezen dat verandering mogelijk is. Maar het heeft ook iets anders laten zien: de sportwereld van binnenuit inclusief maken voor alle bevolkingsgroepen is veel lastiger. Tot nu toe verandert het aannamebeleid van clubs soms door dreigende sancties. Maar vaker negeren ze de regel zodra de kans zich voordoet. Onderzoeker Jacco van Sterkenburg: „De Rooney-regel kan gesloten netwerken doorbreken. Maar als je goed naar de cijfers kijkt, dan zie je dat de mindset niet daadwerkelijk is veranderd.”