Cultuur, sociologie en de verbeelding van bevolkingsgroepen

Het relletje rondom Sywert van Liendens uitspraken in het amusementsprogramma De Wereld Draait Door van 12 januari 2016 laat goed zien hoe moeilijk het is om iets over cultuur te zeggen in het Nederlandse publieke debat. Wat was er aan de hand? Sywert van Lienden besprak, in de context van tamelijk gespannen, deels racistische debatten over seksueel geweld tegen vrouwen, een artikel uit Mens & Maatschappij. Anton van Wijk en Arjan Blokland publiceerden in 2006 een exploratief onderzoek waarin ze ‘etniciteit’ met ‘seksuele delinquentie’ correleerden. Van Lienden wilde met dit onderzoek nu eens zonder gedraai een verband leggen tussen cultuurverschil en seksueel geweld. Dit liep slecht voor hem af, omdat hij een en ander verkeerd weergaf en het onderzoek sowieso van tendentieuze betekenis was voor het lopende debat. Van Lienden werd gecorrigeerd en het amusementsprogramma bekritiseerd: de feiten willen melden was mooi, maar moest wel goed gebeuren.
De hele episode – van kwestie, naar onderzoek, naar tv-uitzending, naar correcties en kritiek – is tekenend voor het doolhof waarin publiekelijk spreken over cultuur gevangen zit. Dat komt vooral omdat met het woordje ‘cultuur’ in feite niet cultuur bedoeld wordt. Cultuur wordt bespreekbaar gemaakt door het over iets anders, namelijk ‘bevolkingsgroepen’, te hebben: Bevolkingsgroepen kunnen en mogen verantwoordelijk gehouden worden voor problemen. Zij hebben of zijn het probleem, want zij hebben of dragen een cultuur. Deze groepslogica is diep gecementeerd in het publieke denken, spreken en ruziën over kwesties van in- en uitsluiting, migratie en burgerschap (Barker 1981; Essed 1994; Wekker en Lutz 2001; Schinkel 2007).
Heeft het zin om cultuur aan de hand van ‘bevolkingsgroepen’ te analyseren en welke rol speelt het sociologisch onderzoek naar ‘bevolkingsgroepen’ hierin? Van Lienden besloot het relletje door te beweren dat alle methodologische keuzes politiek zijn. Het eerste zinnige dat hij te melden had. Helaas bedoelde Van Lienden daarmee dat hem een methodologische voorkeur niet kwalijk genomen kon worden. Zoals ik zal betogen is dat precies het omgekeerde van wat deze opmerking inhoudt.