De moderne cultuur en de onttovering van de wereld: Moreel relativisme en instrumenteel rationalisme in Nederland

nleiding Naar Max Webers ideeën over de onttovering van de wereld wordt vandaag de dag overwegend verwezen in godsdienstsociologische studies over secularisering en ontkerkelijking (bijvoorbeeld Verweij 1998: 16-17; Te Grotenhuis 1998: 59; De Hart in dit nummer). Naast een afnemende referentie aan het bovennatuurlijke behelst de onttovering van de wereld logischerwijze echter ook een toenemende binnenwereldlijke oriëntatie. Dit blijkt uit het feit dat secularisering door godsdienstsociologen nauw verbonden wordt geacht met twee andere processen, die allebei de toename van zo’n binnenwereldlijke oriëntatie veronderstellen: individualisering (Peters, 1993) en rationalisering (Iannaccone et al., 1998). Een modern onttoverd wereldbeeld behoeft derhalve niet noodzakelijkerwijze (negatief) te worden opgevat als gekenmerkt door een ontbrekende referentie aan een bovennatuurlijke orde, die het aardse leven beheerst en van zin en betekenis voorziet, maar kan ook (positief) worden omschreven als gekenmerkt door een tweeledige binnenwereldlijke oriëntatie. In de eerste plaats neemt onder invloed van secularisering de mogelijkheid af om het leven te voorzien van een ‘objectieve’ zin, die onbetwijfelbare betekenissen en morele richtlijnen verschaft: ‘door toedoen van de “onttovering van de wereld” (komt) iedere waardenhiërarchie ogenblikkelijk ter discussie (te staan) en (wordt) daarmee in principe ongeloofwaardig (...) Nietzsche’s “dood van God” (maakt) als een “onttovering van de wereld” iedere waardenhiërarchie tot een historisch gegroeide en slechts subjectief-relevante waarheid’ (Zijderveld 1974: 122). Uit binnen- en buitenlands empirisch onderzoek blijkt dan ook dat onkerkelijken traditionele waarden in sterkere mate afwijzen dan kerkelijken (bijvoorbeeld Davis en Robinson 1996; Middendorp 1991; Olson en Carroll 1992; Woodrum 1988a; 1988b). Wij duiden deze afwijzing aan als moreel relativisme: het idee dat verschillende manieren van leven niet in termen van (on)aanvaardbaarheid kunnen worden geordend, zodat slechts individuele vrijheid en aanvaarding van culturele verschillen als richtinggevende beginselen kunnen worden aanvaard. ...